ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ, ΝΕΩΤΕΡΑ «ΡΕΥΜΑΤΑ» & ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι ένα πολυσύνθετο φαινόμενο πέρα του καθαρού ιδεολογήματος. Ένα φαινόμενο που οδήγησε τους Ρωμιούς Έλληνες εις την πολιτική , παιδαγωγική, εθνική και γενικά, πολιτισμική τους ανασύνθεση κι αναμόρφωση, που προέκυψε ιδίως λόγω της παρακμής και της τελικής απουσίας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ως πολιτικού και παιδαγωγικού υπόβαθρου. Ένεκα ακριβώς αυτή της πορείας, ιδίως προς τον εθνικισμό, ο νεοελληνικός διαφωτισμός γίνεται και τον 21ο αιώνα εργαλείο για τη ρίψη νεοπαγανιστικών βολών κατά της Ορθοδοξίας, ταυτιζόμενος παραδόξως νοηματικά με την επιστήμη και τη απόλυτη γνώση. ¶λλωστε, η αναγέννηση του παγανισμού εις την Ελλάδα κατά τους σύγχρονους καιρούς, δεν είναι τίποτα άλλο, παρά οι μετασεισμικές δονήσεις της εισόδου μέρους του διαφωτισμού με την μορφή της φυσικής θρησκείας, όπως εκφράστηκε από ορισμένους Δυτικούς κι ελάχιστους Ανατολικούς φιλόσοφους εκείνης της εποχής (1774 - 1821), αλλά ιδίως το αποτέλεσμα εκείνης της άκριτης προγονολατρείας που ταλαιπώρησε και τους ίδιους τους Διαφωτιστές και την οποία στηλιτεύει κι αυτός ο «δικός τους» Ιώσηπος Μοισιόδακας.

Οι «συντηρητικές» επίσημες ενέργειες της εκκλησίας, ακόμη και με την μορφή ελαχίστων αφορισμών, έχουν να κάνουν με τον φόβο της εισόδου αιρετικών απόψεων στο δόγμα της κι όχι με όλες τις εκφάνσεις του Διαφωτισμού ή με την επιστήμη, η οποία τελευταία δεν έχει σχέση με τον διαφωτισμό όπως γενικώς προβάλλεται. Εξαιρέσεις επιθετικών ενεργειών ορθοδόξων κατά της επιστήμης υπήρξαν βεβαίως, όπως σε κάθε εποχή νέα επιστημονικά επιτεύγματα αναμοχλεύουν πάγιες διαφωνίες μεταξύ των μελετητών. Η «νέα επιστήμη» θα υπήρχε ως «νέες  ανακαλύψεις» στο πεδίο της γνώσης ούτως ή άλλως, όπως πάντοτε,  είτε ο διαφωτισμός γεννιόνταν είτε όχι. Όμως άλλο διαφωτισμός κι άλλο επιστήμη.

Ο διαφωτισμός δεν κινήθηκε ενάντια των Οθωμανών επειδή αυτοί ήταν κατακτητές της Ελλάδα· αυτός αντιθέτως, κινούνταν ούτως ή άλλως κατά της Δεσποτείας - Βασιλείας, ως ένα «κατεξοχὴν πολιτικὸν φαινόμενον» («Νεοελληνικός Διαφωτισμός» Π. Μ. Κιτρομηλίδης, σελ. 9) όπως φάνηκε κι από τη Γαλλική επανάσταση πρακτικώς. Ούτως, ο διαφωτισμός θα εμάχετο οιαδήποτε δεσποτεία στον ελληνικό χώρο, ακόμη κι αν αυτή αντιπροσωπεύονταν από ένα Βυζαντινό αυτοκράτορα και δεν θα μάχονταν ποτέ μια Οθωμανικήν Δημοκρατίαν ποτισμένη από το διαφωτισμό. Βέβαια, αν κάποιος εμφύλιος είχε συμβεί στην Ελλάδα ένεκα της έτι υπάρξεως του Βυζαντίου, τα αποτελέσματα του διαφωτισμού εις την Ελλάδα θα ήταν εντελώς διαφορετικά και δε θα περιελούζετο με τόσα όμορφα φώτα δημοσιότητος ως έχει τη σήμερον αφού ίσως ν’ είχε προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των ρωμιών, ως εκείνος του 46-49. Δυστυχώς ο Διαφωτισμός, όπως όλα τα πολιτικά φαινόμενα συνοδεύθηκε από δογματικές ακρότητες κατά της Χριστιανικής Πίστεως, τις οποίες οι Έλληνες διαφωτιστές κουβάλησαν, άλλοτε με τη θέλησή τους, άλλοτε άθελά τους εις την Ανατολή, μη αναλογιζόμενοι τις άμεσες, πόσο μάλλον μακροπρόθεσμες, συνέπειες μια τέτοιας πολεμικής. Η θέση του Leibniz είναι χαρακτηριστική της αγνοίας ορισμένων περί των θεολογικών πραγμάτων: «είχε τονίσει ότι ο Διαφωτισμός ήταν θέλημα Θεού και μέσο για την τελείωση του ανθρωπίνου γένους και την προαγωγή του γενικού καλού [*]» (ο.π, σελ. 60)

Ο διαφωτισμός με εκείνες τις αιρετικές απόψεις και την κοσμικότητα πλάνεψε πολλούς, οι οποίοι εξέπεσαν, άλλοι σε προτεσταντικές, άλλοι σε φυσιολατρικές απόψεις. Οι μοναχοί έγιναν στόχος πολλές φορές διότι παρέμεναν ακλόνητοι στα δόγματα, μιας και τα βίωναν στην σχέση τους με τον Θεό δια μέσω της εμπειρίας. Η καθαρή λόγια ενασχόληση με τον Θεό, ο σχολαστικισμός της Δύσης, έφερε θεολογικές αστοχίες, τις οποίες οι πλανεμένοι φυσικά δεν εννόησαν, αφού δεν είχαν βίωμα Θεού. Προσπάθησαν να γίνουν κάποιες φορές «καπετάνιοι πλοίων» μέσα από «εγχειρίδια ναυσιπλοΐας» χωρίς να έχουν σχέση με την «θάλασσα». Η σελίδα αυτή, θα εντοπίσει τον κίνδυνο του διαφωτισμού ως ιδεολογήματος που δημιούργησε αιρετικές απόψεις ασύμβατες με την Ορθοδοξία ή εξαιρετική κοσμικότητα, κι όχι τις επιστημονικές απόψεις που συνόδευσαν την εισροή του διαφωτισμού στην Ελλάδα.

* «Memoir for Enlightened Persons of Good Intention», The Political Writings of Leibniz, επιμ. Patrick Riley, Cambridge 1972, σσ. 103-110

 

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΟΧΙ ΕΘΝΙΚΗ

Είναι πολλοί οι εχθροί της Εκκλησίας οι οποίοι αποφεύγουν να ξεκαθαρίσουν ορισμένα σημαντικά πράγματα εις το μυαλό του αναγνώστη τους. Από αυτά, το κυριότερο ίσως είναι ότι ο Διαφωτισμός δεν στόχευε εις τις εθνικές επαναστάσεις των λαών προς δημιουργία αντίστοιχων εθνικών κρατών. Στόχευε εις την εγκαθίδρυση πολιτευμάτων «Δημοκρατίας». Προς τούτο εις την Γαλλία  συνετέλεσε εις την επανάσταση του ίδιου του Γαλλικού λαού εναντίον του βασιλέα του, της αριστοκρατίας του και των κληρικών του οι οποίοι τον καταπίεζαν οικονομικά:

1. «Η αποκήρυξη του δεσποτισμού σε όλες του τις μεταμφιέσεις, συμπεριλαμβανομένης και της "φωτισμένης" εκδοχής του, η οποία είχε κυριαρχήσει στην ελληνική πολιτική σκέψη στο άμεσο παρελθόν, ήταν μια ακόμη ένδειξη της ιδεολογικής απελευθέρωσης την οποία βίωνε η ελληνική συνείδηση. Με το αβασίλευτο δημοκρατικό πολιτειακό σχήμα ο Διαφωτισμός πρότεινε μια εναλλακτική πολιτική επιλογή, την οποία αντιπαρέθετε στις διαψευσμένες υποσχέσεις της απολυταρχίας.», (Πηγή: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» Π. Μ. Κιτρομηλίδης, σελ. 350)

2. «Η ρητή κατάφαση της ηθικής προτεραιότητας του λαού και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των υπηκόων προβάλλονταν για να τονιστεί ότι μοναδικός στόχος και δικαίωση του κυβερνήτη ήταν η παροχή υπηρεσιών προς το λαό του. Αν, υποκύπτοντας στους πειρασμούς του βασιλικού αξιώματος, ένας μονάρχη έκανε κατάχρηση της δύναμή του και καταπίεζε τον λαό του, θα προκαλούσε με βεβαιότητα την επανάσταση. [Σύμφωνα με τον Fénelon που πρόβαλλε μερικές από τις βασικές ιδέες της διαφωτισμένης πολιτικής σκέψης]», (Πηγή: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» Π. Μ. Κιτρομηλίδης, σελ. 95)

Όταν η ιδεολογία του Διαφωτισμού μεταλαμπαδεύτηκε προς την Ελλάδα, το μήνυμα της Δημοκρατίας επέπεσε επί του εκείνην την περίοδο ευρισκομένου ως Μονάρχη των Ελλήνων, δηλαδή του Τούρκου Σουλτάνου· επέπεσε εναντίον του, όχι επειδή απλά ήτο Τούρκος, όπως σήμερα αντιλαμβάνεται ο μέσος Έλληνες μετά από δεκαετίες εθνικιστικής πλύσης εγκεφάλου, αλλά επειδή ήτο Μονάρχης. Κανείς δε μπορεί να παραβλέπει την τελική δογματική αντιπάθεια των διαφωτιστών για τις μοναρχίες και τους μονάρχες· και μάλιστα ακόμη κι εκείνη την αντιπάθεια ενάντια σε Μονάρχες που ο σημερινός ελληνικός εθνικισμός, οπωσδήποτε θαυμάζει, τους Μακεδόνες Φίλιππο και Μέγα Αλέξανδρο.

Ο Ρήγας Φερραίος (1759-1798) «κατόρθωσε να κατηχήσει όχι μόνο πολλούς προκρίτους και αρματολούς, αλλά όπως λένε, κατόρθωσε να προσελκύσει ακόμη κι αυτόν τον περίφημο Πασβάνογλου του Βιδινίου.

[...]

Ο Ρήγας σύνθεσε το "Θούριό" του ως Μασσαλιώτιδα της ελληνικής επαναστάσεως. Την επανάσταση τη φανταζόταν ως ένα γενικό ξεσήκωμα των λαών της Τουρκίας εναντίον του απολυταρχικού Σουλτάνου.

Βούλγαροι κι Αρβανίτες και Σέρβοι και Ρωμιοί

νησιώτες κι Ηπειρώτες με μια κοινή ορμή,

για την ελευθερία να ζώσουμε σπαθί.

[...]

νʼ ανάψουμε μία φλόγα εις όλην την Τουρκιά,

να τρέξει από τη Μπόσνα έως την Αραπιά»,  (Πηγή:  Ιστορία Ελληνική και Ευρωπαϊκή των Νέων Χρόνων, Χ. Θεοδωρίδου - Α. Λαζάρου, ΟΕΔΒ,  Έκδοση Η΄, 1978, σελ. 190)

[ συνέχεια...]

---

«Η εμπειρία του μεγαλείου και της παρακμής είχε σημαδέψει την κοινωνική ιστορία και των δύο άλλων κοινωνιών της Μεσογείου στις οποίες αναφέρονται οι Φιλιππίδης και Κωνσταντάς: της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Και εδώ η τυραννική διακυβέρνηση, και, πάνω από όλα, ο διεφθαρμένος κλήρος και η Ιερά Εξέταση, έφεραν την ευθύνη για τη δυσπραγία των δύο εθνών», (Πηγή: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» Π. Μ. Κιτρομηλίδης, σελ. 145)

Το ίδιο μοντέλο «δυσπραγίας» σαν μήτρα καλουπιού «ερμήνευσε» όλες τις αποτυχίες των κοινωνιών της Ευρώπης στα μάτια των διαφωτιστών, ακόμη κι όταν η μεταφορά του στην Ελληνική χερσόνησο προσέκρουε σε μια κατοχή 400 ετών του ελληνικού έθνους υπό ξένου. Για όλα έφταιγαν «οι κληρικοί και οι μοναχοί», ακόμη και για τη στρατιωτική δύναμη των Οθωμανών:

«Δύο αἴτια εἶναι, ὦ Ἕλληνές μου ἀκριβοί, ὁποὺ μέχρι τῆς σήμερον μᾶς φυλάττουσι δεδεμένους εἰς τὰς ἁλύσους τῆς τυραννίας, εἶναι δὲ τὸ ἀμαθὲς ἱερατεῖον καὶ ἡ ἀπουσία τῶν ἀρίστων συμπολιτῶν.», (Πηγή: Ανώνυμος Έλλην, Ελληνική Νομαρχία, σελ. 98)

Είναι απίστευτο ότι αυτές οι μωρολογίες τριγυρίζουν σε μυαλά «διανοουμένων», ενώ είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν θα μπορούσαν ποτέ έστω και να συγκινήσουν τα μυαλά στρατιωτικών καριέρας.

Άλλοι διαφωτιστές, ακόμη κι ιερείς, στερέωσαν βάση του αντιμοναχισμού τους πάνω σε δυτικές θεωρίες:

«Μολονότι οι ίδιοι οι συγγραφείς ανήκαν στις τάξεις του κλήρου, αυτό δεν τους εμπόδισε να επισημάνουν ότι το κακό αυτό δεν ήταν άλλο από την κοινωνική θέση του κλήρου, και ιδιαίτερα του μοναχισμού. Εκκλησίες και μοναστήρια ήταν πανταχού παρόντα στις ελληνικές περιοχές και τα πιο σημαντικά απ’ αυτά μνημονεύονται από τους συγγραφείς, στις κατά τόπους επισκοπήσεις τους. Στη θέα, ωστόσο, της μοναστικής πολιτείας του Άθω, η δυσφορία τους έφτασε στο σημείο της έκρηξης. [Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, γεωγραφία Νεωτερική, Βιέννη 1791, σσ. 255-260] Ο Κωνσταντάς και ο Φιλιππίδης θα θεωρούσαν άξια απορίας οιαδήποτε διαφορετική αντίδραση ενός φωτισμένου (;) ατόμου, που θα αντίκριζε τα απέραντα εδάφη που εξέτρεφαν την απραξία των μοναχών του Άθω. Η οργή τους συνδυαζόταν με τη γνώση της κοινωνικής ιστορίας του μοναχισμού στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Πράγματι, η εξάπλωση του μοναχισμού, που κορυφώθηκε με την ίδρυση των μοναστηριών στην Αθωνική χερσόνησο, ήταν κατά την κρίση τους υπεύθυνη για την καταστροφή της αυτοκρατορίας και την παρακμή του ελληνικού πολιτισμού. [...] Ακολουθώντας την ερμηνεία του Montesquie για την παρακμή της χριστιανικής αυτοκρατορίας [Πρβλ. Montesquie, Considérations sur les causes de la grandeur et de la décadence des Romains, κεφάλαια XXI-XXIII], οι συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας κατόρθωσαν να συνδέσουν το σύνδρομο της δεισιδαιμονίας και της μοναστικής απραξίας με το κύκλο της διαφθοράς που θεωρούσαν υπεύθυνο για την δυσπραγία της κοινωνίας τους.» , (Πηγή: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» Π. Μ. Κιτρομηλίδης, σσ. 155-156)

---

«Πολεμήσατε, φίλοι καὶ ἀδελφοὶ, τοὺς ἀπανθρώπους καῖ σκληροὺς Τούρκους· ὄχι ὅμως ὡς Τούρκοι, ὄχι ὡς φονεῖς, ἀλλʼ ὡς γενναῖοι τῆς ἐλευθερίας στρατιῶται, ὡς ὑπερασπισταὶ τῆς ἱερᾶς ἡμῶν θρησκείας καὶ τῆς πατρίδος. Χύσατε χωρὶς ἔλεον τὸ αἶμα τῶν ἐχθρῶν, ὅσους εὕρετε ἐξωπλισμένους κατὰ τῆς ἐλευθερίας, καὶ ἑτοίμους νὰ σᾶς στηρήσωσι τὴν ζωήν. Ἄς ἀποθάνῃ ὅστις τυραννικῶς σφίγγει τῶν Γραικῶν τὰς ἀλύσεις, καὶ τοὺς ἐμποδίζει νὰ ῥήξωσι τὰ δεσμά των. Ἀλλᾶ σπλαχνίσθητε τὸν ἥσυχον Τοῦρκον, ὅστις ζητεῖ τὴν σωτηρίαν του μὲ τὴν φυγὴν, ἤ εὐαρεστεῖται νὰ μείνῃ εὶς τὴν Ἑλλάδα, ὑποτασόμενος εὶς νόμους δικαίους, καὶ γευόμενος καὶ αὐτὸς τοὺς καρποὺς τῆς ἐλευθερίας (1), καθὼς οἱ Γραικοὶ, καθώς καὶ αὐτοὶ τῆς Αἰγύπτου οἱ Τοῦρκοι. Ἀς δείξωμεν εἰς τὸ ἄγριον τῶν Μουσουλμάνων γένος, ὅτι μόνη τῆς ἐλευθερίας ἡ ἐπιθυμία, καὶ ὄχι ἡ δίψα τοῦ φόνου καὶ τῆς ἀρπαγῆς μᾶς ἐξώπλισε τὰς χεῖρας. Ἀς μάθωσιν οἱ ἀπάνθρωποι Τοῦρκοι ἀπὸ τὴν ἡμετέραν φιλανθρωπίαν, ὅτι διὰ νὰ παύσωμεν τὰς καθημερινὰς ἀδικίας, τὴν καθημερινὴν ἐκχυσιν τοῦ Ἑλληνικοῦ αἵματος, ἀναγκαζόμεθα πρὸς καιρὸν νὰ χύσωμεν ὀλίγον τουρκικὸν αἷμα.

Αριστερά: [Ο έλληνας διαφωτιστής] Αδαμάντιος Κοραής (1748 - 1833). (Πηγή: Πολίτης και Μοναχός, Βασίλης Μπακούρος, Περιοδικό Τρίτο Μάτι, τεύχος 139, σελ. 64)

Ναὶ, φίλοι καὶ συμπατριῶται, ὀλίγον αἷμα τουρκικὸν θέλει ῥεύσει, διότι ὀλίγοι Τοῦρκοι θέλουσι τολμήσει νὰ ἀντισταθοῦν εὶς τῶν Γραικῶν τὴν εὐψυχίαν. Αὐτοὶ, ὄχι μόνο ἔχασαν τὴν παλαιὰν αὐτῶν ἀνδρείαν, ἀλλʼ ἔχουσιν ἀκόμη νεαρὰ πρὸ ὀφθλαμῶν τὰ παραδείγματα τοσούτων Ἡγεμονιῶν τῆς Εὐρώπης (2), τὰς ὀποίας ἡ εὐμετάβολος τύχη ἤ παντελῶς ἀνέτρεψεν, ἤ σφοδρῶς ἐκλόνησεν. Αὐτὸς ὁ κοινὸς τῶν Τούρκων λαὸς, βεβαρυμένοι ἀπὸ τὸν ἀνυπόφορον τῆς δουλείας ζυγὸν (3), όλίγον θέλουσι φροντίσει διὰ τὸν κρημνισμὸν τοῦ τυράννου. Τέλος πάντων καὶ αὐτοὶ τῆς ἀνατολικῆς καὶ δυτικὴς Τουρκίας οἱ σατράπαι, οἱ ὁποίοι καὶ τώρα ἄρχησαν νὰ καταφρονώσι τᾶς προσταγὰς τοῦ Σουλτάνου, θέλουν ἐπιταχύνει τὴν πτῶσίν του». (4), (Πηγή: Σάλπισμα Πολεμιστήριον, Εν Αλεξανδρεία, Αδαμάντιος Κοραής υπό το ψευδώνυμο «Ατρομήτου του Μαραθωνίου» σσ. 21-22)

Σημειώσεις

1. Εδώ ως ελευθερία δεν νοείται η ελευθερία από τον όποιον Οθωμανό ή Τούρκον αλλά από τον Μονάρχη Σουλτάνο.

2. Νύξη κατά των ηγεμόνων παρά κατά ενός αλλοδαπού βασιλέα ως ήταν ο Σουλτάνος.

3. Η δουλεία σχετίζεται σαφώς με την ύπαρξη πολιτικού «τύραννου» στην Ελλάδα, ανάλογου με αυτούς της αρχαιότητας, δηλαδή ενός μη εκλεγμένου κυβερνήτη, παρά με την ύπαρξη ενός αλλοδαπού που κρατεί την Ελλάδα υπό ξένη κατοχή, καθόσον κι ο αυτός ο Τουρκικός λαός θεωρείται δούλος παρομοίως προς τους Έλληνες υπόδουλους της στρατιωτικής κατοχής του Οθωμανικού κράτους.

4. Στα κείμενα των ελλήνων της δύσης αντικρίζει κανείς πάντοτε μια απέχθεια πολιτική για τους μονάρχες, είτε αυτοί είναι οι Φίλιππος, Αλέξανδρος κι οι διάδοχοί τους ή οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Η ίδια απέχθεια συνεχίσθηκε αργότερα κι έναντι του 1ου κυβερνήτη της Ελλάδας Καποδίστρια: «Ἡ ἐλευθερία, τέκνα μου, δὲν ἀγαπᾷ νὰ κατοικῇ εἰς τόπους, ὅπου δὲν βασιλεύει ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ χρηστοήθεια. Ὅθεν οἱ θαυμαστοὶ ἐκεῖνοι καὶ περίφημοι Ἕλληνες ὑπετάχθησαν πρῶτον εἰς τοῦς διαδόχους τοῦ Ἀλεξάνδρου.», (Πηγή: Σάλπισμα Πολεμιστήριον, Εν Αλεξανδρεία, Αδαμάντιος Κοραής υπό το ψευδώνυμο «Ατρομήτου του Μαραθωνίου» σελ. 7)