ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ - ΚΛΑΣΣΙΚΙΣΜΟΣ Οι εγχώριες αντιφάσεις (κείμενο του κ. Γεωργίου Θ. Γιαννοπούλου)

Το παρατιθέμενον κατωτέρω κείμενον είναι ημετέρα συνέντευξις δοθείσα εις τον τηλεοπτικόν σταθμόν "ΛΥΧΝΟΣ" των Πατρών την 14ην Μαρτίου 1999. Συνομιλητής είναι ο υπεύθυνος του σταθμού κ. Παναγιώτης Ανδριόπουλος, εμφαινόμενος κατωτέρω υπό τα αρχικά Π.Α.

Π.Α. Κυρίες, κύριοι ένα ζήτημα που απασχολεί τον νέον ελληνισμό, είναι το ζήτημα της ταυτότητος, της ιδιοπροσωπίας του νέου ελληνισμού, προς τα που πρέπει να κατευθύνεται, ποια η σχέση με την κλασσική αρχαιότητα, ποια η σχέση με την Ορθοδοξία, όπως διαμορφώθηκε μετά την εμφάνιση του Χριστιανισμού και της Ορθοδοξίας.

Σ' αυτή την αναζήτηση ταυτότητας εντάσσεται αυτό, που έχουμε ονομάσει νεοελληνικό διαφωτισμό. Ποια η σχέση δηλαδή του νεοελληνικού διαφωτισμού με τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό και αυτό είναι ένα σημαντικό κεφάλαιο, το οποίον μας βοηθή στην κατανόηση του θέματος.

Κύριε Γιαννόπουλε σας ευχαριστώ πολύ για την παρουσία σας σήμερα εδώ στον Λύχνο.

Γ.Γ. Και εγώ σας ευχαριστώ κ. Ανδριόπουλε και θα ήθελα να παρατηρήσω εκ προοιμίου ότι, καθ' ον τρόπον εθέσατε τα θέματα, ήδη έχομεν εισέλθει σε βαθιά νερά, σε πολύ βαθιά νερά.

Πράγματι, για να κατανοήση κανείς αυτό το φαινόμενον, αυτό το διανοητικόν κύμα, το οποίον απεκλήθη νεοελληνικός διαφωτισμός, ανεπιτυχώς κατά την γνώμην μου, και ελπίζω να έχω την ευκαιρία, να το αναλύσω αυτό, θα πρέπει να ξεκινήση από τον λεγόμενον ευρωπαϊκόν διαφωτισμόν. Ο Ευρωπαϊκός διαφωτισμός είναι η πνευματική εκείνη προεργασία της γαλλικής επαναστάσεως από τους λεγομένους Εγκυκλοπαιδιστάς και - γενικώς - από τους προηγηθέντας της γαλλικής επαναστάσεως διαφωτιστάς. Ο διαφωτισμός, ο οποίος θεωρείται ότι ωδήγησε στην γαλλική επανάσταση, είχε ωρισμένα χαρακτηριστικά, τα κυριώτερα των οποίων είναι τα εξής:

Πρώτον, η κυριαρχία του ορθού λόγου. Ή ratio, κατά την λατινικήν λέξιν, που σημαίνει "λόγος", σημαίνει "μέθοδος" κλπ., εκ της οποίας λέξεως προέκυψε ο γνωστός μας ρασιοναλισμός, δηλ. η λογοκρατία, η κυριαρχία, η λατρεία και κατά τον Παν. Κανελλόπουλον και η θεοποίησις του ορθού λόγου. Διότι εις την θέσιν του Θεού, του διωχθέντος Θεού, ετέθη υπό των διαφωτιστών αρχικώς και υπό της γαλλικής επαναστάσεως εν συνεχεία, ως νέος θεός, o ορθός λόγος.

Η λογοκρατία λοιπόν είναι το πρώτον χαρακτηριστικόν του ευρωπαϊκού διαφωτισμού.

Δεύτερον χαρακτηριστικόν ήτο η έμφασις η οποία εδίδετο εις τας θετικάς επιστήμας, τα μαθηματικά, την αστρονομίαν, την φυσικήν, την χημείαν. Είχον προηγηθή, πράγματι, αι ανακαλύψεις του Κοπερνίκου και του Νεύτωνος και η Ευρώπη επίστευσεν εις την μεγάλην σημασίαν, την αποκαλυπτικήν σημασίαν και χρησιμότητα των θετικών επιστημών. Επιστεύετο, δηλαδή, (και αυτό θα το βρούμε και εις τον νεοελληνικόν διαφωτισμόν) ότι η μελέτη, η σπουδή των θετικών επιστημών αποκόπτει τον άνθρωπον από θρησκευτικάς πεποιθήσεις, από θρησκευτικάς αντιλήψεις, από δεισιδαιμονίας, και λοιπά.

Τρίτον χαρακτηριστικόν του ευρωπαϊκού διαφωτισμού είναι όλα εκείνα τα στοιχεία, τα οποία εκφράζονται με τον γενικόν όρον: "πολιτικά δικαιώματα". Αυτά ήσαν κυρίως η ισονομία, υπό την έννοιαν της ισότητος έναντι των νόμων, η ισοπολιτεία, η ίση συμμετοχή εις τα κοινά, δηλ. η ίση συμμετοχή εις την άσκησιν της εξουσίας, ο αντιφεουδαρχισμός. Κυρίως ο διαφωτισμός εξεδηλώθη ως αντιφεουδαρχισμός. Όλα δε τα άλλα δικαιώματα, τα οποία σήμερον συλλήβδην αποκαλούμε ατομικά δικαιώματα, είχαν διδαχθή και παλαιότερα.

Αρκεί να σκεφθή κανείς ότι ήδη από του 13ου αιώνος ο Θωμάς Ακουϊνάτος είχε πει την περίφημη φράση: "ut omnes aliquam partem habeant in principatu" (= ίνα όλοι έχωσι δικαίωμα συμμετοχής εις την άσκησιν της εξουσίας).

Μεταγενέστεροι φιλόσοφοι και ιδίως οι λεγόμενοι Μοναρχομάχοι του 16ου αιώνος διεκήρυξαν ως "inherent right", ως αυτοφυές δικαίωμα δια τον άνθρωπον την ίσην συμμετοχήν εις τα κοινά, εις την άσκησιν της εξουσίας.

Όμως, εδώ θα πρέπει να τονισθή ότι η ισονομία, όπως την συνέλαβαν οι διαφωτισταί, οι περισσότεροι τουλάχιστον εξ αυτών, και όπως την διεσάλπισεν η γαλλική επανάστασις, ήτο η ισότης έναντι του νόμου και μόνον. Η κοινωνική ισότης συνιστά άλλην πλευράν της ισονομίας, η οποία είναι κάπως μεταγενέστερον φαινόμενον. Αυτήν την ισονομίαν δεν την ανεκάλυψεν η Ευρώπη, Ούτε οι διαφωτισταί, ούτε οι προηγηθέντες φιλόσοφοι. Είναι προϊόν, είναι δίδαγμα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.

Π.Α. Ήθελα να κάμω ένα σχόλιο σε όσα μας λέτε. Έχομε να κάμωμε με ένα διαφωτισμό, ο οποίος ήτο ανθρωποκεντρικός.

Γ.Γ. Έτσι, τουλάχιστον, ήθελε να εμφανίζεται.

Π.Α. Έτσι ήθελε να εμφανίζεται. Ουμανισμός. Ο άνθρωπος το κέντρον της γης, με όλα τα δικαιώματα τα οποία έπρεπε να αξιώνη, διότι νομίζω ότι αυτή ήταν και η φιλοσοφία της γαλλικής επαναστάσεως, όμως, το περίεργο είναι ότι αυτός ο ανθρωποκεντρισμός, ήταν ήδη πράξη στην καθ' ημάς Ανατολή, τόσον στην αρχαιότητα, όσον και στο Βυζάντιο και ας λέγουν μερικοί νεώτεροι ερευνητές ότι το Βυζάντιο ήταν θεοκρατικό και δεν έδιδε καμμιά σημασία στον άνθρωπο. Δικαιώματα κατακτημένα στο Βυζάντιο επανήλθαν ως αιτήματα κατά την γαλλική επανάσταση.

Γ.Γ. Αυτά τα πράγματα πλέον ημπορούν να τα λέγουν μόνον εντελώς αμύητοι εις την ουσίαν του βυζαντινισμού. Αυτοί, οι οποίοι αγνοούν ή θέλουν να αγνοούν αυτήν την περίοδον και τας πλουσίας πνευματικάς διεργασίας, αι οποίαι έγιναν κατά την περίοδον αυτήν.

Όμως, θα ήθελα να μνημονεύσω ένα λυρικώτατον, ένα ποιητικώτατον χωρίον του Πλάτωνος από τον Μενέξενον, το οποίον αναφέρεται ακριβώς εις τα εκ του φυσικού δικαίου απορρέοντα δικαιώματα δια τον ανθρωπον, ων πρώτον η ισονομία. Λέγει λοιπόν ο Πλάτων: "Μιας μητρός πάντες αδελφοί φύντες ουκ αξιούμεν δούλοι ουδέ δεσπόται αλλήλων είναι, αλλ' η ισογονία ημάς η κατά φύσιν, ισονομίαν αναγκάζει ζητείν κατά νόμου και μηδένα άλλω υπείκειν αλλήλοις ή αρετής δόξη και φρονήσεως". Εδώ, προκύπτει ανάγλυφος η θεωρία των ατομικών δικαιωμάτων.

Θα ήθελα να προχωρήσω, να απαριθμήσω εν τάχει δύο ακόμη χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού διαφωτισμού.

Εις τον οικονομικόν τομέα έχομεν την ελευθερίαν δράσεως, παραγωγής, διακινήσεως των αγαθών, που όλα αυτά εθεμελίωσαν τον καπιταλισμόν, την κεφαλαιοκρατίαν. Είναι το περίφημον: "Laissez faire, laissez passer, le monde va de lui meme" της γαλλικής επαναστάσεως, του Αδάμ Σμίθ και των κλασσικών οικονομολόγων. Και - τέλος - ως έσχατον χαρακτηριστικόν του ευρωπαϊκού διαφωτισμού θα πρέπει να μνημονεύσω τον κλασσικισμόν. Ο διαφωτισμός συνεδυάσθη με τον κλασσικισμόν, απήχει τας ιδέας του κλασσικισμού, της κλασσικής αρχαιότητος. Είναι μία στροφή προς τας αρχάς και τας ιδέας της αρχαιότητος.

Π.Α. Θα μου επιτρέψετε εδώ μία παρατήρηση, η οποία βεβαίως δεν είναι δική μου. Οσάκις είχαμε Αναγέννηση στην Ευρώπη, Αναγέννηση πνευματική, κατά κύριον λόγον, η στροφή ήταν στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Αυτό σημαίνει, δηλαδή, ότι από μόνη της η Ευρώπη είναι ανίκανη να δημιουργήση Αναγέννηση. Γιατί το λέγω. Διότι αυτή η στροφή εις την αρχαιότητα απασχολεί την Ευρώπη μέχρι και στις ημέρες μας. Σήμερα πια έχουμε μελέτες, για το πώς ο Βάγκνερ είχε σχέση με την Τραγωδία και προσπάθησε να περάση αυτά τα πράγματα μέσα από τις Όπερές του. Είναι δηλαδή μία διήκουσα έννοια στον ευρωπαϊκό πολιτισμό η αρχαία ελληνική σκέψη.

Γ.Γ. Δεν γεννάται ζήτημα. Τι να ειπή κανείς και τι να αφήση. Τώρα είναι δεδομένον ότι και αυτή η σχολαστική φιλοσοφία, η οποία ήτο η φιλοσοφία του Μεσαίωνος, εξεπορεύθη από τον αριστοτελισμόν, η δέ Αναγέννησις ωφείλετο εις την αναζωογόνησιν των κλασσικών, και ιδίως των πλατωνικών σπουδών, όπως αι σπουδαί αυταί μετεφέρθησαν από το επιθνήσκον Βυζάντιον εις την Δύσιν. Το Βυζάντιον, δηλαδή, αποθνήσκον ανεγέννησε πνευματικώς την Ευρώπην.

Αυτό, ωρισμένοι μεν όχι και τόσον αξιότιμοι Ευρωπαίοι διανοηταί το αποκρύπτουν, αλλά και ωρισμένοι γραικύλοι (θα μου επιτραπή η έκφρασις) εκ του λαού μας προσπαθούν και αυτοί να το αποκρύπτουν, να μη το μνημονεύουν καν. Το ότι δηλ. η Αναγέννησις της Ευρώπης ωφείλετο εις την Ελλάδα.

Π.Α. Πολύ ωραία το είπατε. Αυτή η μετακίνησις των Ελλήνων λογίων από το Βυζάντιον, το οποίον έθνησκε, στην Δύση. Είναι γνωστές οι περιπτώσεις του Γεωργίου Γεμιστού, του Βησσαρίωνος και άλλων. Το θέμα όμως είναι, γιατί ο διαφωτισμός βρήκε έδαφος στην Ελλάδα, η οποία ήταν υπό τον οθωμανικόν ζυγόν. Στην Δύση ήτο εύλογον το γεγονός ότι επανεστάτησαν εναντίον της Φεουδαρχίας, είχαν να κάμουν με μίαν επανάσταση ταξική, εδώ, δεν συνέβαινε το ίδιο. Ο νεοελληνικός διαφωτισμός ήλθε ως προετοιμασία, όπως έλεγαν, για την επανάσταση, μια ιδέα την οποίαν και ο Κοραής ενστερνιζόταν (ότι το Γένος οφείλει πρώτα να παιδευθή και μετά να απελευθερωθή), όμως η επανάσταση εδώ ήταν κατά αλλοφύλου και αλλοθρήσκου άρα νομίζω ότι αυτόματα έχομε να κάμουμε με διαφορετικά δεδομένα.

Γ.Γ. Μάλιστα. Καλόν θα ήτο να δούμε πράγματι, σε τι ωμοίαζε ο εγχώριος διαφωτισμός προς τον ευρωπαϊκόν και σε τι διέφερε. οι ομοιότητες ήσαν:

α) Η έμφασις που εδόθη και εδώ εις τας θετικάς επιστήμας· τα μαθηματικά, την φυσικήν, την χημείαν, ακόμη και την... γεωγραφίαν. Διότι εδώ προσεδόθη τεραστία σημασία εις την γεωγραφίαν (ο Δημαράς, φερ' ειπείν)· ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς είχον εκδώσει γεωγραφίαν, υπό τον τίτλον: "νεωτερική γεωγραφία", η οποία επισείεται περίπου ως εν εκ των Ευαγγελίων του νεοελληνικού διαφωτισμού.

β) Η στροφή εις την δημώδη παράδοσιν και γλώσσαν.

γ) Ο αντικληρικαλισμός. Εδώ ο νεοελληνικός διαφωτισμός ομοιάζει προς τον γαλλικόν με την εξής διαφοράν: ενώ δηλαδή ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός εξεκίνησεν ως αντικληρικαλισμός και κατέληξε πλήρης και απερίφραστος αθεΐα της γαλλικής επαναστάσεως, εις την Ελλάδα o αντικληρικαλισμός προσέλαβε μεν κατά καιρούς χαρακτήρα αντιθέσεως προς την κρατούσαν Εκκλησίαν, δηλ. το Οικουμενικόν Πατριαρχείον, ποτέ όμως δεν έφθασε μέχρι πλήρους αθεΐας, παρά το γεγονός ότι αι θετικαί επιστήμαι υπεστηρίζετο ότι έπρεπε να διδάσκωνται, όχι τόσον δια την απόκτησιν γνώσεων εκ μέρους τον διδασκομένων, όσον δια την απελευθέρωσίν των από τας σχέσεις των με θρησκευτικάς δοξασίας και την δεισιδαιμονίαν, δηλαδή αποδοχή του δυτικού ρασιοναλισμού.

δ) Η μεγάλη όμως διαφορά ήτο εις τον κοινωνικόν και τον εθνικόν τομέα. Ενώ, δηλαδή, ο γαλλικός διαφωτισμός είχε χαρακτήρα κοινωνικής εξεγέρσεως, η Ελλάς είχε τότε τα δικά της μεγάλα προβλήματα.

Ετέλει υπό δυνάστην, ετέλει υπό ζυγόν και έπρεπε να απελευθερωθή. Ο πόθος ο διάχυτος, ο μέγας του ελληνικού λαού ήτο η απελευθέρωσίς του, η εθνική του αποκατάστασις. Και εδώ ο νεοελληνικός διαφωτισμός προσέλαβε χαρακτήρα υποθάλψεως αυτού του πόθου. Δεν προσέλαβε (και εδώ είναι το γνωστόν θέμα, που υποστηρίζουν οι οπαδοί του ιστορικού υλισμού, αν η ελληνική εθνεγερσία είχε χαρακτήρα κοινωνικόν και όχι εθνικοαπελευθερωτικόν ή, ενδεχομένως, μεικτόν χαρακτήρα) τον ίδιον χαρακτήρα με τον δυτικόν.

Εκείνο το οποίον διεκήρυσσαν οι διαφωτισταί μας, ο Ρήγας Φεραίος, φερ' ειπείν, ο Κοραής κυρίως, ήτο η απελευθέρωσις εκ του ξενικού ζυγού.

ε) Τέλος, εν άλλο κοινόν χαρακτηριστικόν μεταξύ του εγχωρίου και του ευρωπαϊκού διαφωτισμού ήτο αναμφισβητήτως ο κλασσικισμός. Υπό την έννοιαν της στροφής προς το ένδοξον παρελθόν, την κλασσικήν Ελλάδα, και προς τα έργα των προγόνων. Αυτοί εξέφραζον την μεγάλην δόξαν του Γένους, την οποίαν είχε κάθε δικαίωμα και κάθε συμφέρον ο νεοέλλην, εις τον βαθμόν που ήτο κατατοπισμένος, και ο βαθμός αυτός υπήρξε πολύ μεγαλύτερος από όσο νομίζουν πολλοί, να είναι ιδιαιτέρως υπερήφανος δια τους προγόνους. Η στροφή - λοιπόν - προς τους προγόνους και προς τας ιδέας των, ων πρώτη η δημοκρατία και η ελευθερία, ο κλασσικισμός δηλαδή, υπήρξε χαρακτηριστικόν του διαφωτισμού.

Π.Α. Αυτό συνεπαγόταν και μία παράλληλη υποτίμηση του Βυζαντίου.

Γ.Γ. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ δια την προσθήκην. Όντως ο κλασσικισμός του νεοελληνικού λεγομένου διαφωτισμού προσέλαβε χαρακτήρα αγνοήσεως του Βυζαντίου. Και καταφρονήσεως του Βυζαντίου. Οσάκις δηλαδή οι διαφωτισταί ομιλούν δια το Βυζάντιον, ομιλούν υπό την έννοιαν μιας εποχής μαύρης, σκοτεινής, αντιδραστικής, μιας εποχής δεσποτείας ασιατικής, η οποία δεν ήτο καθόλου παράδειγμα προς μίμησιν. Δια τούτο ο κλασσικισμός του διαφωτισμού, είτε ηγνόησε το βυζάντιον τελείως είτε το εμνημόνευε μεν εν παρόδω, αλλά υπό έννοιαν καταφρονητικήν.

Π.Α. Κλασσικό παράδειγμα θα έλεγα είναι ο Κοραής. Θα ήθελα όμως κ. Γιαννόπουλε να κάμω την εξής παρατήρηση. Παρ' όλη την υποτίμηση, οι διαφωτιστές, με πρωταγωνιστή τον Ρήγα Φεραίο, δεν είχαν αυτή την στενή ελλαδοκεντρική αντίληψη. Το ότι ο Ρήγας ωνειρευόταν μία κοινοπολιτεία βαλκανικών κρατών, δεν είναι λίγο πράγμα. Ο νεοελληνικός διαφωτισμός δεν ενδιαφερόταν μόνον για την απελευθέρωση ενός μικρού κομματιού, όπως έγινε. Είχε μια προοπτική οικουμενικώτερη, όχι τόσο στενόκαρδη. Αυτό που ουσιαστικά ήταν η αυτοκρατορία του Βυζαντίου, αλλά υπό άλλην μορφήν βέβαια.

Γ.Γ. Εδώ, θα πρέπει να διορθώσουμε κάτι. Αυτό, το οποίον είπατε, ήταν όντως η ιδεολογία του Ρήγα. Μία ευρυτέρα γεωγραφική θεώρησις των πραγμάτων και του Ελληνισμού. Οι λοιποί διαφωτισταί και ιδίως ο πρύτανις του διαφωτισμού Αδαμάντιος Κοραής, εφαντάζοντο (και αυτό ήτο ευθεία συνέπεια του κλασσικισμού) γεωγραφικώς την μέλλουσαν να απελευθερωθή Ελλάδα ως το τμήμα εκ του τέως Βυζαντίου, το οποίον αντεστοίχει εις την κλασσικήν Ελλάδα. Την πολυεθνικήν πολιτείαν του Βυζαντίου δεν την ήθελαν. Εις τα πλαίσια του κλασσικισμού, ο οποίος υπήρξε η κυριωτέρα έκφρασις των διαφωτιστών, των διασημοτέρων, τουλάχιστον, και των σοφωτέρων εξ αυτών, απεκρούετο η πολυεθνική αυτοκρατορία του Βυζαντίου ως αποτελούσα αλλοίωσιν του ελληνισμού, της ελληνικής ταυτότητας.

Εφ' όσον εκεί υπήρχον "Πάρθοι και Μήδοι και Ελαμίται", οι οποίοι είχαν μεν διαποτισθή με τα νάματα του ελληνισμού, διότι το Βυζάντιον το είχε φροντίσει, όσον ηδυνήθη, και αυτό το πράγμα, αλλά, εν πάση περιπτώσει, δεν θα ήτο δυνατόν, να θεωρηθούν και ως Έλληνες.