ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΑΡΤΥΡΙΩΝ ΚΑΙ ΝΑΩΝ

Γεώργιος Αντουράκης




ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΑΡΤΥΡΙΩΝ ΚΑΙ ΝΑΩΝ

Β'. Το ιερό Βήμα των Ναών ως Μαρτύριο: Αλληλεπιδράσεις.

Ειδικότερα, πολύ μεγάλη είναι η επίδραση και η σχέση των Μαρτυρίων με τα επιμέρους τμήματα του ι.Βήματος των Χριστ.Ναών: Αγία Τράπεζα, Κιβώριο, Σύνθρονο, Κόγχη, Φράγμα Πρεσβυτερίου (Εικονοστάσι-Τέμπλο) κ.λπ. Το θέμα αυτό είναι επίσης μεγάλο και θα έπρεπε κάποτε να αφιερωθεί ειδική μονογραφία. Στα περιορισμένα όμως πλαίσια της παρούσας μελέτης-εισήγησης υπογραμμίζομε -εντελώς συνοπτικά- μερικά μόνο κύρια σημεία.

α. Κόγχη, Αγία Τράπεζα καί Κιβώριο. Ως γνωστό, το ιερό Βήμα περιλαμβάνει ορισμένα στοιχεία, που σχετίζονται με τον περιβάλλοντα τον τάφο του Μάρτυρα χώρο, δηλαδή το Μαρτύριο. Ανατολικά καταλήγει σε κόγχη, όπως ακριβώς συμβαίνει και σε αρκετά αψιδωτά Μαρτύρια (κυκλικά, τρίκογχα, σταυρικά κ.α.). Εντός της κόγχης του ι.Βήματος τοποθετείται το θυσιαστήριο-Αγία Τράπεζα, που συμβολίζει τον Τάφο του "Αρχιμάρτυρα" Χριστού, κυρίως μετά τον επίσημο καθαγιασμό της με ιερά λείψανα (εγκαίνια). Την σταθερή πλέον Αγία Τράπεζα στεγάζει ή προστατεύει το Κιβώριο, το οποίο καθίσταται απαραίτητο από το τέλος του 4ου αιώνα κ.έ. Το Κιβώριο ή κουβούκλιο, στηριζόμενο σε τέσσερις κίονες, παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα με ανάλογης μορφής τάφους Μαρτύρων, τα λεγόμενα teguria (εικ. 3). Η συμβολική ταύτιση της Αγ. Τραπέζης με τον Τάφο του Χριστού συνετέλεσε αποφασιστικά στην υπερύψωση του Κιβωρίου (εν είδει Ουρανού) πάνω από τον Τάφο-Αγία Τράπεζα.

β. Φράγμα Πρεσβυτερίου-Τέμπλο: Το ιερό Βήμα, χώρος "άβατος" και πολύ ιερός, φράσσεται και προστατεύεται αρχικά με ένα χαμηλό κιγκλίδωμα, το οποίο προοδευτικά υψώνεται και είναι γνωστό ως φράγμα Πρεσβυτερίου, Τέμπλο ή και Εικονοστάσι (αργότερα). Η κατασκευή αυτή δύναται να παραλληλισθεί με ανάλογα κιγκλιδώματα σε ταφικά μνημεία -και ιδιαίτερα στους τάφους μαρτύρων- τα οποία είχαν ως κύριο σκοπό αφ' ενός τη διαφύλαξη της ιερότητος του χώρου των Μαρτυρίων-Ναών, και αφ' ετέρου την τοποθέτηση προσκυνηματικών ιερών Εικόνων (πρβλ. και τον όρο "Εικονοστάσιον", ο οποίος βέβαια επικρατεί αργότερα, 11ος αι. κ.έ.). Για το σημαντικό αυτό θέμα του "Παλαιοχριστιανικού φράγματος του Πρεσβυτερίου» έχει πρόσφατα εκπονήσει ειδική μελέτη (διδακτορική διατριβή) η κυρία Ιωάννα Στουφή-Πουλημένου, στην οποία καί παραπέμπομε.

γ. Σύνθρονο-Καθίσματα: Εννοείται ότι ανάλογες επιδράσεις ή και συμβολισμοί διαπιστώνονται μεταξύ των καθισμάτων του Συνθρόνου των παλαιοχριστιανικών κυρίως Ναών και εκείνων που προϋπήρχαν για τις αρχαίες νεκρικές ή νεκρολατρικές χρήσεις. Ως γνωστόν, σύμφωνα με πανάρχαια ειδωλολατρικά έθιμα, ετελούντο υπέρ της ψυχής των νεκρών διάφορες "Συνάξεις" για τα καθιερωμένα μνημόσυνα, τα νεκρόδειπνα κ.α,. Στις Συνάξεις αυτές ασφαλώς υπήρχαν και διάφορα καθίσματα, όπου εκάθοντο όχι μόνο oι πενθούντες συγγενείς των νεκρών, αλλά και οι επίσημοι (ιερείς, μάγοι κ.α.), καθώς και oι γέροντες και γενικότερα οι έχοντες ανάγκη. Τα καθίσματα αυτά είχαν διάφορες μορφές και ονομασίες, όπως: θρανία, έδρανα, θρόνοι, καθέδρες κ.λπ. Πολλές φορές μάλιστα η έννοια του θρόνου (βλ. θρόνωση) και της καθέδρας είχε έντονο νεκρολατρικό χαρακτήρα, ως υποστηρίζει ο Th. Clauser στο ειδικό έργο του, με τίτλο "Die Cathedra im Totenkult der Heidnishen und Christlichen Antike", Münster in Westfalen 1927 (κυκλοφόρησε και σε φωτογραφική επανέκδοση το 1971).

Παρόμοια καθίσματα υπάρχουν και σε τάφους χριστιανικών Μαρτύρων, κατακόμβες κ.λπ. (3ος-4ος αιώνας). Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ανάλογα καθίσματα-καθέδρες-θρόνοι ευρίσκονται και στό ι. Βήμα των Παλαιοχριστιανικών Ναών, και μάλιστα πέριξ της Αγίας Τραπέζης, η οποία είχε ήδη καθαγιασθεί με ιερά λείψανα Μαρτύρων. Στην κεντρική καθέδρα ή θρόνο κάθεται πλέον ο προεστώς Επίσκοπος -ως αντιπρόσωπος του Χριστού- ενώ στα λοιπά, έδρανα oι πρεσβύτεροι, oι οποίοι συμμετέχουν στην τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Όλα μαζί τα πέριξ της Αγίας Τραπέζης καθίσματα των κληρικών αποτελούν το γνωστό θέμα του Συνθρόνου, ωραίος τεχνικός όρος που επικράτησε στη Χριστιανική Τέχνη (σχεδόν διεθνώς). Για τη σπουδαιότητα του Συνθρόνου έχομε από ετών συντάξει ειδική μονογραφία, την οποία όμως δεν αξιοθήκαμε να δημοσιεύσομε ακόμη.