Η επίδραση της τιμής των Μαρτύρων στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας

Γεώργιος Αντουράκης

Αρχαία Μαρτύρια και χριστιανικοί ναοί


Αθήνα 1994, ιδιωτική έκδοση.



ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΑΦΟΙ ΜΑΡΤΥΡΩΝ - ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Α'. Γενικές παρατηρήσεις.

Τα αγιασμένα σώματα των Μαρτύρων ή τα λείψανά τους εθάπτοντο, όπως και οι υπόλοιποι χριστιανοί, στα νεκροταφεία των πόλεων ή των αγροτικών συνοικισμών (χωριών). Συνήθως τα νεκροταφεία -επίγεια, υπέργεια ή υπόγεια- ευρίσκοντο "εκτός των τειχών" των πόλεων, δηλαδή στην ύπαιθρο (σύμφωνα και με τους ρωμαϊκούς νόμους). Ως γνωστόν -και παρά την προσπάθεια των χριστιανικών κοινοτήτων να διατηρούν αμιγώς χριστιανικά κοιμητήρια- υπάρχουν και περιπτώσεις που oι μάρτυρες, όπως και οι απλοί πιστοί, εθάπτοντο στα συνήθη νεκροταφεία των εθνικών ή και των αιρετικών. Αυτό συνέβαινε κυρίως σε περιόδους διωγμών, γιατί εν καιρώ ειρήνης απαγορευόταν αυστηρά ο ενταφιασμός χριστιανών σε νεκροταφεία εθνικών ή αιρετικών. Για τα αρχαία χριστιανικά κοιμητήρια έχομε πολλές μαρτυρίες, όπως π.χ. εκείνες: α) του Τερτυλλιανού (ad Scapulam, 3, M.L. 779), β) του Ιππολύτου (εις Δανιήλ, 4,51),γ) του Ιωάννου του Χρυσοστόμου (εις Ανάληψιν, P.G., τόμος 50ος, στ. 441-443), ο οποίος μεταξύ άλλων, αναφέρει για την Αντιόχεια και τα εξής: «0υ την τυχούσαν ζημίαν υπέμειναν από των τόπων, τρέχων μεν προς τα λείψανα των μαρτύρων, μετά δε αμφιβολίας και διακρίσεως ποιούμενος τας ευχάς διά το αγνοείσθαι τας θήκας των Αγίων και πού κείνται οι θησαυροί oι αληθινοί».

Από πολύ ενωρίς, ήδη από το 2ο αιώνα, oι πιστοί ήθελαν να εξάρουν ιδιαίτερα τους μαρτυρικούς τάφους, ιδρύοντας πάνω από αυτούς ιδιαίτερες κατασκευές. Σύμφωνα με πληροφορίες του ιστορικού Ευσεβίου, υπήρχαν περικαλλή οικοδομήματα πάνω από τους τάφους των Μαρτύρων στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, κατά το τέλος του 3ου και τις αρχές του 4ου αιώνα. Επίσης, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το προ του Μεγάλου Κωνσταντίνου αψιδωτό μνημείο-Μαρτύριο στην Κρύπτη του Αποστόλου Πέτρου στο Βατικανό (Ρώμη), όπως επιβεβαίωσαν και oι πολυετείς ανασκαφές στα υπόγεια του περίφημου αυτού ναού της Ρώμης, που θεωρείται κτίσμα του Μ. Κωνσταντίνου, όπως και oι περικαλλείς ναοί του Ευαγγελιστού Ιωάννου στο Λατερανό, του Αποστόλου Παύλου Ρώμης κ.ά,. (βλέπε εικόνες 10-23). Σημαντική είναι, επίσης, η μαρτυρία του Ευσεβίου (VΙΙ, 1,5, VΙΙΙ, 1-2, 5-6) για ίδρυση αυτοτελών Εκκλησιών-Ναών, επειδή οι Χριστιανοί «μηδαμινώς έτι τοις πάλαι οικοδομήμασιν αρκούμενοι, ευρείας εις πλάτος ανά πάσας τας πόλεις εκ θεμελίων ανίστων Εκκλησίας». Θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι κατά την περίοδο αυτή (2ος καί 3ος αι.) θα ιδρύοντο και ιδιαίτερα Μαρτύρια πλησίον των εν λόγω ναών, που αναφέρει ο Εϋσέβιος. Σημειωτέον ότι καθ' όλο το 4ο αιώνα υπήρχε σαφής διάκριση μεταξύ των ναών των πόλεων και των Μαρτυρίων. Ασφαλώς δε τα περικαλλή Μαρτύρια ιδρύοντο σε περιόδους ειρήνης της Εκκλησίας, όπως αποδεικνύουν και τα αρχαιολογικά ευρήματα, σε συνδυασμό βέβαια και με τις φιλολογικές μαρτυρίες.

Μετά την ειρήνευση της Εκκλησίας, oι χριστιανικές κοινότητες -από απέραντη τιμή και αγάπη προς τους μάρτυρές τους- ανοικοδόμησαν περικαλλή επιτύμβια μνημεία, τα οποία ορθώς ονομάστηκαν Μαρτύρια και έχουν ποικίλους τύπους και μορφές, όπως: α) μικρές-απλές αψίδες, που περιλαμβάνουν τον τάφο του μάρτυρα, β) κυκλοτερείς ή περίκεντροι ναΐσκοι, με σχήμα κυκλικό, τρίκογχο ή σταυρικό, γ) επιμήκη οικοδομήματα, με τη γνωστή μορφή της βασιλικής. (Βλέπε εικόνες).